ह्युमन रिसोर्स - एक प्रजात

चार्ल्स डार्विनचा उत्क्रांतीचा सिद्धांत असं सांगतो की,

"कालानुरूप प्रत्येक प्रजातीचा जीव  स्वत: मध्ये बदल घडवून आणतो जेणेकरून तो जीव इतर जीवांशी स्पर्धा करूनही टिकून राहू शकतो आणि पुनरुत्पादन करू शकतो"

नाही नाही... या सिद्धांतावर आक्षेप नाहीये माझा. किंबहुना आक्षेप घेण्याएवढी पात्रतासुद्धा नाहीये. पण काहीही  म्हणा, या डार्विनभाऊंना दूरदृष्टी नव्हतीच. मुळात त्यांनी अभ्यास केलेल्या प्रजातींशिवाय अस्तित्वात येऊ  शकणाऱ्या काही प्रजातींकडे त्यांचे दुर्लक्षचं झाले. त्यापैकीच एक प्रजात म्हणजे ह्युमन रिसोर्स किंवा एच आर !डार्विनभाऊंच्या आदरार्थ या प्रजातीची ओळख त्यांच्याच शैलीत करून देतो.

" एच आर ही प्रजात अंगी कुठलेही गुण न बाळगता इतरांशी स्पर्धा करून टिकून राहू शकते. एवढेच नव्हे तर, स्पर्धा न करता सुद्धा ही प्रजात इतरांच्या अस्तित्वावर प्रश्नचिन्ह उपस्थित करू शकते "

एच आर ही प्रजात अल्पसंख्यान्कामध्ये येत असली तरी त्यांच्या संख्येमध्ये लक्षणीय वाढ होते आहे. या प्रजातीचा उदय कॉर्पोरेट संस्कृतीत झाला. फार पुरावे उपलब्ध नसले तरी ढोबळमानाने भांडवलशाही आणि समाजवाद यांच्या संघर्षात या प्रजातीची पाळेमुळे असावी. कामगार आणि नोकरदारांच्या कामाचे मूल्यमापन करून त्यांना योग्य तो मोबदला आणि हक्क देण्यात यावे या हेतूने ह्युमन रिसोर्स ही संस्था स्थापन झाली असावी. आणि इथेच थोडा घोळ झाला . कामाचे मूल्यमापन करणे वगैरे ठीक आहे पण ते कोणी करावे याविषयी काहीच नियम ठरवण्यात आले नाही. बरं या मूल्यमापन करणाऱ्यांनी स्वत: कोणती कामगिरी पार पाडावी याविषयी सुद्धा मौन बाळगले आहे. प्रजातीची उत्क्रांती होता होता त्यांनी स्वत: काही जबाबदाऱ्या अंगावर घेतल्या. म्हणजे एखाद्या कामगाराच्या कौशल्याप्रमाणे त्याला काम देणे, नवनवीन कामगारांना नोकरी देणे वगैरे वगैरे. या जबाबदाऱ्या घेताना आपली प्रजात ही सर्वगुणसंपन्न आहे असा समज करून घेतलेला आहे. खरं म्हणजे या प्रजातीच्या उत्क्रांतीची आणखी एक थेयरी प्रचलित आहे. काहींच्या मते इसापनीतीतील ,"दोघांचं भांडण तिसऱ्याचा लाभ" या गोष्टीतला बंदर हा या प्रजातीचा आद्यपुरुष आहे.  या बाबतीत डार्विनच्या सिद्धांताचा आधार घेता येऊ शकतो. डार्विनच्या मते, बंदरामध्ये बदल घडून मानव उत्क्रांत झाला. पण एच आर च्या बाबतीत बंदरामध्ये खरंच काही बदल घडले की नाही हा वादाचा मुद्दा होऊ शकतो.  त्या गोष्टीतला बंदर जसा काहीही न करता मेवा खाऊन जातो तसंच आजच्या काळातही घडताना दिसतं. स्वत: मेवा नाही खाल्ला तरी चालेल पण इतर कोणाला तो मिळणार नाही याची खातरजमा ते नक्की करतात.

आजकाल या प्रजातीमध्ये महिलावर्गाचे प्रमाण वाढले आहे. बहुतेक यांच्यातही ५०% आरक्षण लागू झालं असावं.या प्रजातीत स्त्री- पुरुष असा भेदभाव केला जात नाही. आणि कित्येक कामात महिला पुरुषांपेक्षा वरचढ असल्याच यांनी आधीच मान्य केलं आहे. तसंही "मला पहा अन फुलं वाहा" या तत्वज्ञानाचे पुरस्कर्ते असलेल्या या प्रजातीमध्ये सुरक्षेच्या कारणास्तव महिलांना पुढे आणणं क्रमप्राप्त होतं. कारण यांच्यातल्या पुरुषांकडे पाहून इतर प्रजाती दगड फेकून मारण्याची शक्यताचं जास्त आहे. पण एका बाबतीत ही प्रजात अत्यंत समंजस आहे.काहीही झालं तरी एच आर मंडळी हिंसक प्रत्युत्तर देत नाही. अर्थात अगदीच एका गालावर मारलं तर दुसरा गाल पुढे करतात असं नाही. त्यांची प्रत्युत्तर देण्याची पद्धत वेगळीच आहे. सश्याला गाजर दाखवून दुसऱ्याच्या खांद्यावर बंदूक ठेऊन ते शिकार करतात. आणि तरीसुद्धा ससा वाचला तर ते दुसऱ्या जंगलातून उच्च जातीचे ससे आयात करतात. कालांतराने आपला ससा स्वत:च जंगल सोडून जातो. हा प्रकार बघून इतर ससे थोडासा उठाव वगैरे करतात. पण त्यांनाही याच मार्गांनी शांत बसवल्या जाते.

का कोण जाणे पण सामान्य मानवजात आणि  एच आर यांच्यात फार सलोख्याचे संबंध नाहीत. दोघांनाही एकमेकांविषयी फार तक्रारी आहेत.

मानवजात म्हणते,"आम्ही लाख नालायक असू पण हे ठरवणारे एच आर कोण ? त्यांची पात्रता काय?”

तर यावर एच आरवाले म्हणतात,"आम्ही कोण म्हणुनी काय पुसिता? आम्ही मॅनेजमेण्टचे लाडके!”

मानवजात: "ह्यांच्या शब्दावर कधीच विश्वास ठेऊ नये"

एच आर: "एक बार हमने कमिट्मेण्ट कर दी, तो हम सौ बार उससे मुकर सकते हैं!"

मानवजात: "हे स्वत: तर काहीच करत नाहीत. रिकामचोट आहेत!”

एच आर: "अपने काम से काम ना रखना यही हमारा काम हैं!”

आता एच आरच्या कामाचा विषय निघालाच आहे तर ते सुद्धा आपण विस्ताराने समजावून घेऊ. पण त्याआधी यशस्वी एच आर होण्यासाठी आवश्यक असलेले गुण लक्षात घेऊया. मुळात अयशस्वी एच आर ही एक कविकल्पना आहे. अजूनतरी अयशस्वी किंवा निराश झालेला एच आर माझ्या पाहण्यात आला नाही. कारण एच आरच्या प्रत्येक खेळाचा नियम "चित भी मेरी पट भी मेरी" इथूनच सुरु होतो. असं असूनही जर चुकून  समोरचा जिंकलाच तर "I will come back to you on this " असं एखादं शस्त्र वापरण्यात येते. एच आरचं संभाषण कौशल्य चांगलं असलंच पाहिजे असं आवश्यक नाही. फक्त काही परवलीचे वाक्य आलटून पालटून योग्य ठिकाणी वापरणं त्यांना जमलं पाहिजे. उदा. एखाद्या कामगाराने तक्रार वगैरे नोंदवली असेल तर लगेच," This is as per company policy " असं उत्तर येतं. किंवा एखाद्याने काही मागणी केली असल्यास लगेच," We are working on it " असं उत्तर येतं. एखाद्याला समजवायचे असल्यास," See, company has big plans. Look at the bigger picture” ही भाषा आणि एखाद्याला समज द्यायची असल्यास," See, you should learn to manage your priorities at work…and even in life!" ही भाषा!

एच आर लोकांना त्यांच्या कामाचाच एक भाग म्हणून कामगारांसाठी विविध उपक्रमांचे आयोजन करावे लागते. अश्या उपक्रमांना त्यांच्या भाषेत Employee engagement activities असं म्हणतात. ह्याचाच पर्यायी अर्थ "रिकाम्या हाताला कामं" असाही होऊ शकतो. कंपनीतल्या विविध कर्मचार्यांमध्ये आणि विभागांमध्ये खेळीमेळीचे वातावरण राहावे यासाठी एच आरला विशेष प्रयत्न करावे लागतात. त्यांचे "ते" विशेष प्रयत्न अत्यंत गुप्ततेने सुरु असल्यामुळे त्याचे तपशील आणि सक्सेस रेट कधीही दृश्य स्वरूपात बाहेर येत नाहीत. नवीन कर्मचाऱ्यांना कामावर घेताना एच आरला अत्यंत Diplomatic approach ठेवावा लागतो. गेंड्याची कातडी आणि कोल्हयाची बुद्धी असल्याशिवाय हे शक्य होत नाही.कर्मचारी आणि मॅनेजमेण्ट यांचातील दुवा म्हणून सुद्धा एच आरला काम करावं लागतं. बरेचसे एच आर या बाबतीत चाणक्याला आपले आद्यगुरु मानत असले तरी त्यांचे वर्तन नारदमुनीन्पेक्षा वेगळे नसते.

ही प्रजात मॅनेजमेण्टची कितीही आवडती असली तरी काही आघाड्यांवर मात्र अजून म्हणावं तसं यश मिळवू शकली नाही. वर्षानुवर्षापासून ही प्रजात जनमानसामध्ये आदराचे स्थान मिळवायचा प्रयत्न करत आहे. पण त्यांच्या पदरी उपेक्षाच येत आहे. शेवटी यांचातल्या काही तज्ञांनी  एकत्र येउन यावर उपाय शोधण्याचे ठरवले. या मंथनातून कितीतरी प्रभावी उपाय सुचवले गेले. पण वर्षानुवर्षे फक्त उपाय सुचवण्याचाच अनुभव असलेल्या या प्रजातीसमोर, "उपाय अमलात आणायचा कसा ?" हा प्रश्न उभा राहिला आहे. अर्थात या प्रश्नावर ते लवकरच उपाय शोधतील याबद्दल शंका नाहीच !!

                                                                  -- चिनार

                                                     http://chinarsjoshi.blogspot.in/